به مناسبت سالروز شهادت امام سجاد(ع)

آنچه از سیره و سلوک سرتاسر کمال و تعالی حضرت امام زین العابدین(ع) در تصور ما نقش بسته، تنها تصویری گنگ و مبهم از انسانی است که در سکوت و ابهامی ناتمام در کنج عزلت خود ماند و تمامی عمرش را در غم و اندوه ناتمام شهادت اهل بیت و یاران و آشنایان در واقعه کربلا گذراند.

این تصویر به تمامی ظلمی آشکار بر امامی است که در دوران ۳۴ سال امامت خود، به نشر و ترویج مفاهیم و آموزه های دین مبین اسلام پرداخت و اندیشه بلند عاشورا که با خون پاک حضرت اباعبدلله(ع) و یاران و اصحاب ایشان در گوش جهان پیچید را بر قلب آدمیان تا ابد حک نمود.

کتاب ارزشمند «صحیفه سجادیه» چکیده ای از تلاش و رنجی است که حضرت امام سجاد (ع) بر جان مبارک خویش تحمیل کرد و راه های منتهی به نور حقیقت را در مضامین بلند این کتاب و بیانات دعاگونه آن به بشریت نشان داد.

شناخت «صحیفه سجادیه» را می‏توان گامی در جهت آشنایی با «معارف اسلام» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق» و «شناخت ‏های دینی» به آن مراجعه کرد.

اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست که امام معصومی همچون حضرت سجاد(ع) با خدای خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش می‏کرده است. صحیفه، که از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد می‏کنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پروردگار است) از ویژگی خاصی برخوردار است.

نگاهی به محتوای صحیفه‏ سجادیه

دوره حیات امام سجاد(ع)، یکی از سخت‏ ترین و خفقان بارترین دوره‏ ها برای اهل‏ بیت و ائمه‏(ع) بود و محدودیت‏ های بسیاری از سوی امویان برای امامان شیعه اعمال می ‏شد. از این رو برای امام سجاد(ع) زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود.

آن حضرت، بسیاری از معارف ناب اسلامی را در قالب دعاهای صحیفه بیان داشته است. از این رو می‏ بینیم که در دعاهای این کتاب، ظریف‏ ترین مباحث خداشناسی، هستی ‏شناسی، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‏ بیت(ع)، فضایل و رذایل اخلاقی، حالات خاص انسان، شیوه‏ های شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‏ های مختلف، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآوری نعمت ‏های مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقی و انفسی پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و … ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولی مضمون، تبیین دین و ارزش ‏های اخلاقی و معارف قرآنی و وظایف عبادی و آداب بندگی است.

صحیفه سجادیه، حاوی ۵۴ دعاست. برخی از دعاها بلند و مفصل است و برخی دیگر نسبتاً کوتاه‏تر.

مناسبت‏ ها و جایگاه‏ ها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و می ‏توان به آن مراجعه نمود. برخی از عناوین این دعاها از این قرار است:

دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا برای خود و خویشاوندان، دعا در سختی‏ها و رنج‏ها، برای پناه بردن به خدا، آمرزش خواهی، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیماری، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، برای تندرستی، برای پدر و مادر و فرزندان، برای همسایگان و دوستان، دعا برای مرزداران، برای توبه، هنگام تنگی رزق، هنگام شنیدن صدای رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپری شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعای ختم قرآن و …

«صحیفه سجادیه» چند قرن پس از امام سجاد و توسط چه کسانی گردآوری شد؟

اقوال متفاوتی درباره گردآورنده کتاب «صحیفه سجادیه» وجود دارد. «غلامحسین اعرابی» در شماره ۳۲ مجله فرهنگ کوثر که سال ها پیش منتشر شده است به این موضوع پرداخته که در ادامه گزیده ای از مقاله او را می خوانید.

حکومت بنی امیه، به طور کامل امام سجاد(ع) را در عزلت سیاسی قرار داده بود. اگر موقعیت اجتماعی و سیاسی برای امام فراهم بود، تنها به دعا و مناجات نمی پرداخت و از کان دانش و معرفت و تدبیر الهی خود امت اسلامی را بهره مند می ساخت. اما افسوس که حکام مستبد بنی امیه این موقعیت را از امام سلب کردند و امت اسلامی را از خورشید وجودش محروم ساختند.

صحیفه سجادیه چه کتابی است؟

از صحیفه سجادیه، که سند آن به امام زین العابدین (ع) منتهی می شود، به «اخت القرآن » و «انجیل اهل البیت (علیهم السلام)»و«زبور آل محمد (ص)» و «صحیفه کامله » تعبیر شده است. علامه ابن شهرآشوب، در کتاب معالم العلما در ذیل ترجمه متوکل ابن عمیر، با عنوان «زبور آل محمد (ص)» و در ذیل ترجمه یحیی ابن محمد الحسینی الدلفی، با عنوان «انجیل اهل بیت » از آن یاد کرده است.

ششمین تصنیفی که در اسلام صورت گرفته، صحیفه سجادیه است; زیراچنین نقل گردیده است: «الصحیح ان اول من صنف امیر المؤمنین ثم سلمان ثم ابوذر ثم الاصبغ بن نباته ثم عبید الله بن ابی رافع ثم صنف الصحیفه الکامله.» بدین سبب، علمای مسلمان اهتمام بسیار به این کتاب داشته، شرحهای زیادی برآن نوشته اند. یکی از نویسندگان در کتاب خود تعداد ۶۸ شرح صحیفه را معرفی کرده است.

شیخ آقابزرگ نیز در کتاب الذریعه (ج ۱۳، ص ۳۴۵ به بعد) شروح صحیفه سجادیه را معرفی کرده است.

به هر حال صحیفه سجادیه ای که اکنون در دسترس ماست، پنجاه وچهار دعا دارد که دعای اولش «فی التحمید لله عز و جل » و دعای آخرش «دعاؤه فی استکشاف الهموم » است. متوکل بن هارون گفته است که «امام صادق (ع) هفتاد و پنج دعا به من املا فرمود.یازده باب آن از دستم رفت و شصت و چند باب آن را حفظ کردم…»

سید محسن امین (ره) می گوید: صحیفه کامله ۶۱ دعا دارد که درباره انواع خیر و عبادت و طلب سعادت است و کیفیت توجه به پروردگار و طلب حوائج از او و چگونگی عمل کردن به قول خداوند«ادعونی استجب لکم » را می آموزد.

سند صحیفه سجادیه

صحیفه ای که اکنون در دست ما است سندش به «بهاء الشرف » می رسد.وی در سال ۵۱۶ در ماه ربیع الاول این دعاها را به سندی که دراول صحیفه نقل شده، دریافت کرده است; البته صحیفه سالها قبل از «بهاء الشرف » معروف بود. چنانکه نجاشی در ذیل ترجمه «متوکل بن عمیر بن المتوکل » نوشته است: «روی عن یحیی بن زید دعاء الصحیفه اخبرنا الحسین بن عبید الله عن ابن اخی طاهر عن محمد بن مطهر عن ابیه عن عمیر بن المتوکل عن ابیه متوکل عن یحیی بن زید بالدعاء.» بی تردید نجاشی قبل از «بهاء الشرف » می زیست و در سال ۴۵۰ ه . وفات یافت.

همچنین علامه مجلسی (ره) از نسخه ای از صحیفه یاد می کند که به سال ۳۳۳ ق. مربوط است: «قد وجدت فی نسخه قدیمه من الصحیفه الکامله… و کان تاریخ کتابتها سنه ثلاث و ثلاثین و ثلاثماه…» شایان ذکر است که صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد، چون بسیاری از علماادعای تواتر آن را کرده اند. از مطالعه اجازاتی که برای نقل صحیفه سجادیه به ثبت رسیده است، چنان بر می آید که این کتاب به بررسی سندی نیاز ندارد و متواتر است.

علامه مجلسی می نویسد: «… و یرتقی الاسانید المذکوره هنا الی سته و خمسین الف اسنادا و مائه اسناد. » یکی از شارحان صحیفه نیز چنین نوشته است: «و لما کانت نسبه الصحیفه الشریفه الی صاحبها (ع) ثابته بالاستفاضه التی کادت تبلغ حدالتواتر …»